Sự tích lễ Vu Lan – Tháng bảy ngày rằm xá tội vong nhân
Ở Việt Nam, tháng 7 âm lịch là Tháng Mưa Ngâu – gắn với sự tích “ông Ngâu bà Ngâu” tức là tích Ngưu Lang – Chức Nữ.
Đặc biệt, tháng 7 âm lịch hằng năm, người Việt có một ngày lễ mà Phật Giáo gọi là lễ Vu Lan tổ chức vào ngày rằm. Đây là một đại lễ báo hiếu cha mẹ, ông bà, tổ tiên đã khuất – một tập tục đáng trân trọng của người Việt, thể hiện tinh thần “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”. Ngày rằm tháng 7 dân gian Việt Nam còn gọi là ngày Xá Tội Vong Nhân:
“Tháng bảy ngày rằm xá tội vong nhân” (Ca dao VN).
Còn người Trung Hoa gọi ngày này là Tết Trung Nguyên và ảnh hưởng văn hóa dưới thời Bắc Thuộc đến nay còn ăn sâu vào dân gian Việt Nam đến mức đã hình thành và lưu truyền 3 câu thành ngữ diễn tả tục lệ cúng bái của đồng bào chúng ta trong 3 dịp tết:
Thượng Nguyên: “Rằm tháng giêng ai siêng nấy quảy (cúng)”.
Trung Nguyên: “Rằm tháng bảy ai quảy (cúng) nấy ăn”.
Hạ Nguyên: “Rằm tháng mười mỗi người mỗi quảy (cúng).
Trung Nguyên: “Rằm tháng bảy ai quảy (cúng) nấy ăn”.
Hạ Nguyên: “Rằm tháng mười mỗi người mỗi quảy (cúng).
Cách đặt câu khác nhau nhưng chung quy là trong 3 ngày “rằm lớn” này thì hầu hết mọi gia đình Việt Nam theo đạo Phật; Khổng; Lão; Cao Đài; Hòa Hảo; Tiên Thiên Thánh Giáo… đều cúng quảy nên không ai mời ai là vậy.
Trong nhiều năm gần đây, một thông lệ ít khi thiếu trong dịp lễ Vu Lan, đó là “lễ Bông Hồng Cài Áo” nhằm thể hiện tình cảm và sự biết ơn, báo ơn đối với cha mẹ của con cái. Giờ đây Bông Hồng Cài Áo trong dịp Vu Lan – mùa báo hiếu – không chỉ còn gói gọn trong phạm vi Phật Giáo mà đã gần như trở thành một thông lệ ở phạm vi rộng lớn của cộng đồng xã hội Việt Nam. Thật ra đây là một nghi thức bắt nguồn từ ngày “Morther Day” của Châu Âu được Tỳ-kheo Thích Nhất Hạnh đề xướng Phật Tử nên học theo và đã được tổ chức Gia Đình Phật Tử Việt Nam đồng tình tổ chức thường xuyên hằng năm và đều khắp trong các đơn vị của họ trong dịp lễ Vu Lan từ những năm của thập niên 60 thế kỷ XX.
Sự tích Ngưu Lang – Chức Nữ:
Thuở xưa, có vị thần chăn trâu của Ngọc Hoàng tên là Ngưu Lang, vì say mê nhan sắc của một tiên nữ phụ trách việc dệt vải tên là Chức Nữ nên bỏ bê việc chăn trâu, để trâu đi nghênh ngang vào điện Ngọc Hư. Chức Nữ cũng vì mê tiếng tiêu của Ngưu Lang nên trễ nải việc dệt vải. Ngọc Hoàng thượng đế giận giữ, bắt cả hai phải ở cách xa nhau, người đầu sông Ngân, kẻ cuối sông.
Nhưng về sau, Ngọc Hoàng nghĩ lại, thương tình nên ra ơn cho Ngưu Lang và Chức Nữ mỗi năm được gặp nhau một lần vào đêm mùng 7 tháng Bảy âm lịch. Khi tiễn biệt nhau, Ngưu Lang và Chức Nữ khóc sướt mướt. Nước mắt của họ rơi xuống trần hoá thành cơn mưa và được người dưới trần gian đặt tên là mưa ngâu (thông thường vào tháng 7 âm lịch) và gọi họ là ông Ngâu bà Ngâu.
Thời bấy giờ sông Ngân trên thiên đình không có một cây cầu nào cả nên Ngọc Hoàng mới ra lệnh cho làm cầu để Ngưu Lang và Chức Nữ được gặp nhau. Các phường thợ mộc ở trần thế được vời lên trời để xây cầu. Các phường thợ mộc mạnh ai nấy làm, không ai nghe ai. Kẻ muốn làm kiểu này, người muốn làm kiểu kia, cãi nhau chí chóe. Đến kỳ hạn mà cầu vẫn không xong. Ngọc Hoàng bực tức, bắt tội các phường thợ mộc hóa kiếp làm quạ lấy đầu sắp lại làm cầu cho Ngưu Lang và Chức Nữ gặp nhau.
Bị hoá làm quạ, các phường thợ mộc lại càng giận nhau hơn. Vì thế cứ tới tháng bảy là loài quạ phải họp nhau lại để chuẩn bị lên trời bắc Ô kiều. Khi gặp nhau, nhớ lại chuyện xưa nên chúng lại lao vào cắn mổ nhau đến xác xơ lông cánh.
Ngưu Lang và Chức Nữ lên cầu, nhìn xuống thấy một đám đen lúc nhúc ở dưới chân thì lấy làm gớm ghiếc, mới ra lệnh cho đàn chim ô thước mỗi khi lên trời làm cầu thì phải nhổ sạch lông đầu. Từ đó, cứ tới tháng bảy thì loài quạ lông thì xơ xác, đầu thì rụng hết lông.
Có dị bản khác cho rằng tên gọi của Ô kiều là cầu Ô Thước do chim Ô (quạ) và chim Thước (chim Khách) kết cánh tạo ra.
Sự tích ngày “Xá tội vong nhân”:
Sự tích lễ cúng cô hồn trong ngày “Xá tội vong nhân” như sau: Cứ theo “Phật Thuyết Cứu Bạt Diệm Khẩu Ngạ Quỷ Ðà La Ni Kinh” mà suy thì việc cúng cô hồn có liên quan đến câu chuyện giữa ông A-nan-đà, thường gọi tắt là A Nan, với một con quỷ miệng lửa (diệm khẩu) cũng gọi là quỷ mặt cháy (diệm nhiên). Có một buổi tối, A Nan đang ngồi trong tịnh thất thì thấy một con ngạ quỷ thân thể khô gầy, cổ nhỏ mà dài, miệng nhả ra lửa bước vào. Quỷ cho biết rằng ba ngày sau A Nan sẽ chết và sẽ luân hồi vào cõi ngạ quỷ miệng lửa mặt cháy như nó. A Nan bèn nhờ quỷ bày cho phương cách tránh khỏi khổ đồ. Quỷ đói nói: “Ngày mai ông phải thí cho bọn ngạ quỷ chúng tôi mỗi đứa một hộc thức ăn, lại vì tôi mà cúng dường Tam Bảo thì ông sẽ được tăng thọ mà tôi đây cũng sẽ được sanh về cõi trên”.
A Nan đem chuyện bạch với Ðức Phật. Phật bèn đặt cho bài chú gọi Là “Cứu Bạt Diệm Khẩu Ngạ Quỷ Ðà La Ni”, đem tụng trong lễ cúng để được thêm phước. Phật tử Trung Hoa gọi lễ cúng này là Phóng Diệm Khẩu, tức là cúng để bố thí và cầu nguyện cho loài quỷ đói miệng lửa, nhưng dân gian thì hiểu rộng ra và trại đi thành cúng cô hồn, tức là cúng thí cho những vong hồn vật vờ không nơi nương tựa vì không có ai là thân nhân trên trần gian cúng bái.
Vì tục cúng cô hồn bắt nguồn từ sự tích này, cho nên ngày nay người ta vẫn còn nói cúng cô hồn là Phóng diệm khẩu. Có khi còn nói tắt thành Diệm khẩu nữa. Diệm khẩu, từ cái nghĩa gốc là (quỷ) miệng lửa, nay lại có nghĩa là cúng cô hồn. Phóng diệm khẩu mà nghĩa gốc là “thả quỷ miệng lửa”, về sau lại được hiểu rộng thêm một lần nữa thành “tha tội cho tất cả những người chết”. Vì vậy, ngày nay mới có câu : “Tháng bảy ngày rằm xá tội vong nhân”.
Nhưng lễ cúng cô hồn khác với lễ Vu Lan dù được cử hành trong cùng ngày rằm. Một đằng là để cầu siêu cho cha mẹ nhiều đời được siêu thoát, một đằng là để bố thí thức ăn cho những vong hồn chưa được siêu thoát, những vong hồn không nơi nương tựa, không người cúng kiếng. Các chùa chiền và đồng bào Phật Tử thì gọi lễ này là lễ cúng Thí Thực Cô Hồn hay nghi Mông Sơn Thí Thực, tổ chức vào chiều ngày rằm sau khi đã tổ chức các nghi thức lễ Vu Lan.